MỘT NGHIÊN CỨU VỀ DOANH NHÂN VIỆT NAM NỬA ĐẦU THẾ KỶ XX

Tác giả: Võ Phúc Toàn

Nhà xuất bản Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh xin trân trọng giới thiệu cùng Quý độc giả bộ sách “Rồng đen – Voi đỏ: Một nghiên cứu về doanh nhân Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX” của tác giả Võ Phúc Toàn. Tập sách là bức tranh lịch sử về thế hệ tiên phong của giới doanh nhân Việt Nam cùng trải qua những bước thăng trầm cùng với đất nước từ đầu thế kỷ XX

Sách dày 280 trang, gồm 2 phần chính là Doanh nhân Việt Nam trên trường kinh tế nửa đầu thế kỷ XX và Dấu ấn hiện đại hóa trong sinh hoạt kinh tế, hoạt động xã hội và chính trị của doanh nhân Việt Nam. Ở Phần 1 Doanh nhân Việt Nam trên trường kinh tế nửa đầu thế kỷ XX  đề cập đến: Tầng lớp công – thương ở Việt Nam trước năm 1897; Bước đầu theo con đường kinh doanh hiện đại (1897 – 1918); Những thăng trầm và nỗ lực trên trường kinh tế (1919 – 1945). Đến Phần 2 Dấu ấn hiện đại hóa trong sinh hoạt kinh tế, hoạt động xã hội và chính trị của doanh nhân Việt Nam đề cập đến: Những sinh hoạt kinh tế mới và cạnh tranh trên thương trường; Sự mở rộng trên lĩnh vực văn hóa, xã hội và chính trị.

Cuộc xâm lược của thực dân Pháp trong nửa cuối thế kỷ XIX đã khiến cho tình thế nước ta (lúc bấy giờ là Đại Nam) mất độc lập, trở thành thuộc địa của nước Pháp ở Đông Dương. Từ đó, người Việt bị cuốn vào các phong trào đấu tranh chống lại thực dân Pháp. Công cuộc phục quốc vẫn đau đáu trong tâm trí và tình cảm của người Việt. Sinh trưởng và hoạt động trong thời kỳ mất nước, thế hệ doanh nhân này phải thường xuyên đương đầu và đấu tranh với những thủ đoạn trên thương trường, những kế hoạch độc quyền trong cái bắt tay của giới doanh nhân Pháp với chính quyền thuộc địa, họ còn bị chèn ép cả trên trường kinh tế ngay trên quê hương bản quán bởi các thương nhân ngoại kiều. Sự ra đời và vật lộn trong cuộc tranh thương, nỗi đau mất nước và bị áp bức nặng nề đã khiến doanh nhân Việt xích lại gần nhau, chia sẻ và định hướng mục tiêu chung: Độc lập và sự phồn vinh, cá nhân và dân tộc Việt. Đây không chỉ là một “hàn thử biểu” cho lòng yêu nước, phong trào giải phóng dân tộc ở Việt Nam mà còn đánh dấu một quá trình chuyển đổi mạnh mẽ về kinh tế – xã hội.

Nhưng nó cũng mở ra một thời kỳ du nhập kinh doanh chủ nghĩa tư bản vào một nền kinh tế thuần túy nông nghiệp như Đại Nam. Các thương nhân người Hoa đã chu du trên những chuyến hải trình từ Quảng Đông, Phúc Kiến, Hải Nam,… đến Sài Gòn, Chợ Lớn và các trung tâm thương mại khác ở Nam Kỳ. Hơn 30 năm sau, họ hình thành một lớp thương nhân người Hoa hết sức giàu có như Ban Hạp, Vương Thái, Tạ Mã Diên, Huỳnh Văn Hoa (Chú Hỏa), Quách Đàm (Diệm),… Lập nghiệp rồi định cư lâu dài ở Việt Nam, thế hệ doanh nhân người Hoa này cũng như các thế hệ đồng hương trước đó đã hòa vào dòng chảy của đời sống kinh tế – xã hội, trở thành một phần lịch sử của cộng đồng các dân tộc ở Việt Nam. 

Trong quá trình này, một tầng lớp doanh nhân làm ăn theo con đường kinh tế tư bản đã xuất hiện trong nửa đầu thế kỷ XX. Doanh nhân Việt Nam đã nhanh chóng học hỏi cách thức làm ăn của thương nhân nước ngoài, bao gồm cả quảng cáo, tiếp thị…, đặc biệt chính họ đã nhận thức sâu sắc ý nghĩa, tầm quan trọng của thương hiệu Việt. Sự thức tỉnh của họ đã tạo nên một làn sóng, một sự thay đổi trong tư duy kinh tế của người Việt, để rồi một loạt các doanh nghiệp lớn nhỏ lần lượt ra đời như: Hãng tàu của Bạch Thái Bưởi, Quảng Hưng Long, nước mắm Vạn Vân, nước mắm Liên Thành, “Xà bông Cô Ba – Savon Việt Nam” (Công ty Trương Văn Bền và các con), hãng sơn Résistanco, Quảng Hưng Long, Đồng Lợi Tế, Đồng Lợi… đã trở thành những thương hiệu tiêu biểu cho tinh thần kinh doanh tự lực của người Việt Nam, đánh dấu một bước chuyển mình của dân tộc mang hơi thở hiện đại. Lớp doanh nhân đầu tiên trong lịch sử như: Lương Khắc Ninh, Bạch Thái Bưởi, Lương Văn Can, Nguyễn Trọng Lội, Trương Văn Bền, Nguyễn Háo Vĩnh, Nguyễn Sơn Hà,… đã rất kiên cường trong cuộc tranh thương. Họ đã vượt qua chính mình để khẳng định, để tạo dựng nền tảng triết lý, đạo đức kinh doanh của người Việt. Họ đã làm nên hình ảnh mới của một đất nước không chịu sống quỳ! Tuy nhiên, những biến động về chính trị cũng như kinh tế trong suốt thế kỷ XX đã đẩy lùi nhiều thương hiệu nổi tiếng một thời rời khỏi thương trường… Đến hiện nay, chỉ còn thương hiệu nước mắm Liên Thành ra đời năm 1906 với biểu tượng con voi đỏ vẫn còn hiện diện trong đời sống kinh tế Việt Nam đương đại.

“Voi đỏ” là nhãn hiệu của Công ty Liên Thành – một doanh nghiệp luôn nỗ lực xây dựng tính đoàn thể trong nghề nước mắm. Ra đời từ một cuộc vận động cứu nước phong trào Duy Tân đầu thế kỷ XX theo trào lưu mới, Liên Thành luôn thể hiện tính tiên phong của mình trong rất nhiều vấn đề trên thương trường, từ nhãn hiệu đến việc thành lập đoàn thể kinh tế cho các hộ làm nước mắm (hàm hộ). Việc dùng biểu tượng “Voi đỏ” làm nhãn hiệu kinh doanh của mình vào đầu thế kỷ XX đã cho thấy sự cấp tiến của những sáng lập viên Công ty Liên Thành. Biểu tượng loài voi dễ gợi nhớ đến những đoàn tượng binh hùng dũng trên chiến trường năm xưa cũng như tính bầy đàn của chúng trong môi trường tự nhiên, nay được đưa vào thương trường. Hình tượng này lại còn có ý nghĩa trong việc thúc đẩy tinh thần thực nghiệp và đoàn thể của người Việt trên trường kinh tế thời thuộc địa. 

“Rồng đen” là nhãn hiệu của Công ty Háo Vĩnh lựa chọn việc buôn bán các mặt hàng nhập khẩu từ Pháp, trong đó tiêu biểu nhất là việc đưa hình ảnh con rồng Việt Nam lên nhãn hiệu xà bông Marseille. Nguyễn Háo Vĩnh là thanh niên từng tham gia phong trào Đông Du của Phan Bội Châu đầu thế kỷ XX. Công ty của Nguyễn Háo Vĩnh được sinh ra chính trong cao trào tranh thương Việt – Hoa năm 1919. Tuy bán hàng nhập khẩu từ Pháp nhưng Nguyễn Háo Vĩnh đã chú ý thay đổi mẫu mã sản phẩm, nỗ lực cải tiến nhãn hiệu kinh doanh của công ty để thích ứng với tâm hồn người Việt. Điều này phản ánh những nỗ lực của người Việt để đạt hiệu quả cao nhất cũng như cải thiện vị thế của họ trên trường kinh tế.

Rồng là chúa trên trời, voi là vua dưới đất – hai biểu tượng quen thuộc trong đời sống tinh thần người Việt đã trở thành những nhãn hiệu nổi tiếng trên thương trường, tiêu biểu cho tinh thần và nghị lực kinh doanh của giới doanh nhân thời thuộc địa. Những biểu tượng này đã trở thành nguồn cảm hứng để người viết đặt tên cho công trình này là Rồng đen – Voi đỏ: Một nghiên cứu về doanh nhân Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX.

PGS.TS. Trần Thuận nhận định: “Điều khiến tôi thích thú là việc tác giả Võ Phúc Toàn đã chọn hai biểu tượng tiêu biểu cho các thương hiệu Việt đầu thế kỷ XX: “Rồng đen – Voi đỏ” để đặt tên cho cuốn sách. Khi thương hiệu mang hồn cốt và triết lý dân tộc thì giá trị lịch sử và tư tưởng tăng gấp vạn lần, chẳng hạn biểu tượng “Voi đỏ” của Công ty Liên Thành, hay “Rồng đen” trên xà bông Marseille (Pháp) của Công ty Nguyễn Háo Vĩnh,… là những ví dụ rất điển hình. Cách đặt tên sách vừa “giàu hình tượng”, lại khá độc đáo và sâu sắc, sách gửi đến bạn đọc thông điệp vô cùng quan trọng: Đây là bức tranh lịch sử doanh nhân Việt Nam đầu thế kỷ XX. Doanh nhân Việt Nam đầy bản lĩnh và chính bản lĩnh ấy đã giúp họ vượt qua muôn vàn thách thức, ngay cả những lúc khốn cùng, để rồi vươn lên cùng sự trưởng thành của dân tộc”.

Theo tác giả Võ Phúc Toàn: “Một câu hỏi đeo bám người viết khi thực hiện nghiên cứu này là liệu người Việt Nam có khả năng xây dựng nên những thương hiệu lớn về tiềm lực kinh tế và bền vững cùng thời gian không? Từ các cuộc vận động thay đổi tư duy kinh tế đầu thế kỷ XX cũng như thực tế hoạt động của giới doanh nhân trong nửa đầu thế kỷ XX đã cho thấy khả năng hoạt động trong lĩnh vực thương mại cũng như kỹ nghệ của người Việt.” 

Thời điểm này, nhiều cuộc kêu gọi, vận động xã hội đã làm thay đổi tư duy kinh tế, kích hoạt tinh thần thực nghiệp trong giới thanh niên, trí thức, điền chủ, người có tài lực trong xã hội quan tâm đến hoạt động công thương nghiệp ở người Việt. Doanh nhân Việt Nam thời kỳ này cũng đã cho thấy những nỗ lực, trách nhiệm đối với xã hội thông qua việc bảo trợ cho các hoạt động văn hóa, giáo dục, thể thao. Những nỗ lực trên trường kinh tế cũng như các hoạt động văn hóa – xã hội của họ đã để lại nhiều bài học, giá trị, tiền đề kinh tế cho các thế hệ doanh nhân sau này, nhất là trên con đường thực nghiệp, xây dựng nội lực tự cường. 

Rất mong nhận được hỗ trợ thông tin của Quý phóng viên Báo, Đài.

Nhà xuất bản Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh

Thông tin tác giả: 

Võ Phúc Toàn

Quê quán Củ Chi, TP. Hồ Chí Minh. Hiện Đang học tập và công tác tại khoa Lịch sử, Trường Đại học khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh. Hướng nghiên cứu chủ yếu về kinh tế, xã hội Việt Nam thời kỳ thuộc địa.